Gallery Cobbles

Ceza Muhakemesi Kurallarının Zaman Yönünden Uygulanması

Ceza Muhakemesi Kurallarının Zaman Yönünden Uygulanması Derhâl Uygulanma İlkesi Somut bir olayla ilgili olarak ceza muhakemesi süreci başlatıldığı anda yürürlükte olan ceza muhakemesine ilişkin kanun hükümleri, muhakeme devam ederken değişmiş olabi­lir. O zaman, eski kurallara göre yapılan muhakeme işlemlerinin geçerliliğinin ne olacağı ve muhakeme işlemlerine hangi kurallara göre devam edileceği sorunu ortaya çıkar. Bir muhakeme işleminin, işlemin yapıldığı tarihte yürürlükte olan muhakeme kuralla­rına göre yerine getirilmesi hâlinde kuralın derhâl uygulanmasından söz edilir. Eski yasa zamanında yapılmış olan işlemlerin muhakeme devam ederken yürürlüğe girmiş olan yeni Yasa’ya göre tekrarlanması hâlinde yeni kuralları içeren yasanın kendi yürürlüğün­den önceki döneme uygulanması söz konusu olur ve bu hâlde yasanın geçmişe uygulanma­sından bahsedilir. Yeni yasa yürürlüğe girdikten sonra yapılması gereken işlemlerin eski Yasa’ya göre yerine getirilmeye devam edilmesi hâlinde ise eski kural yürürlükten kalkmış olmasına rağmen uygulanmaya devam edileceğinden, eski düzenlemeyi içeren yasanın ileriye uygulanmasından söz edilir. Muhakeme yasalarının zaman bakımından uygulan­masında, kural olarak derhâl uygulanma ilkesi geçerlidir. Bir muhakeme işlemi, o işlemin yapılacağı tarihte yürürlükte olan yasa hükümlerine göre yerine getirilir. 5320 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hakkında Ka­nun m.4’de, 1412 sayılı CMUK zamanında başlayan ve bu Kanun’a göre yürütülmekte olan soruşturmalar bakımından 5271 sayılı CMK’nın yürürlüğe girmesi ile bu Kanun’un zaman yönünden derhâl uygulanacağı belirtilmiştir. Yani 5320 sayılı Yasa’da, 5271 sayılı yeni CMK’nın uygulanmasında derhâl uygulanma ilkesinin geçerli olacağı kabul edilmiş­tir. 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nu değiştirecek olan usul kanunları açısından da aynı ilke geçerlidir. Ceza kanunlarının uygulanmasında lehe olan yasanın ileri veya geçmişe uygulanması söz konusu olmaktadır. Muhakeme kuralları da sonuç itibarıyla önce muhakeme ilişkisi­ni ve sonra ceza ilişkisini düşürdüğünden; ceza ilişkisini düşüren kurumları düzenleyen yasaların maddi ceza hukuku yasası olduğunu ve ceza kanunlarının zaman yönünden uy­gulanmasına ilişkin ilkelerin göz önünde tutulacağını söylemek sorunu çözmeyecektir. Bu nedenle değişiklik öngören yasanın hangi yasada yapıldığına bakılmaksızın muhakeme yasası mı yoksa maddi ceza hukuku yasası mı olduğunu tespit etmek önem taşır. Bazı usul kurumları ceza muhakmesine son verirken aynı zamanda ceza ilişkisini de düşürürler. Örneğin; af, uzlaşma, şikâyetten vazgeçme, hükmün açıklanmasının geri bırakılması gibi kurumlar muhakemeye son vererek devletin ceza verme hakkını da ortadan kaldırdıkla­rından karma nitelikli olarak kabul edilirler. Bu tür kurumlara ilişkin yasal değişiklikler maddi ceza hukukuna hakim olan lehe olan yasanın geçmişe etkili olması ilkesine göre uygulama alanı bulur. Bu tür kurumlara ilişkin yasal değişiklikler, lehe olmaları şartıyla geçmişe yani muhakemesi devam eden veya infaz edilmekte olan ya da infaz edilmiş olan davalara uygulanır ve muhakme diriltilebilir. Ceza muhakemesinin yapılabilmesi bazen şikâyet edilmesi, izin veya talepte bulunul­ması gibi koşullara bağlanır. İşte bu koşulları değiştiren yasalar açısından da derhâl uygu­lanma kuralı geçerlidir. Örneğin, re’sen kovuşturulan suç daha sonra şikâyete ya da izne bağlı olarak kovuşturulabilir suç hâline getirilirse buna derhâl uyulması gerekir. Ancak suçun, örneğin şikâyet üzerine değil de re’sen kovuşturulabilir bir suç olduğuna güve­nerek hareketsiz kalmış olan mağdurun zarara uğramaması için durum kendisine bildi­rilerek, isterse şikâyet etmesine olanak tanınmalıdır. Şikâyet süresi muhakeme normunu içeren yasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren işlemeye başlar. Muhakeme koşuluna bağlı bir suç re’sen takip edilebilir hâle getirilmişse o zaman sa­nık açısından aleyhte bir değişiklik söz konusu demektir. Şikâyet süresi dolmuş ve şikâyet hakkı kullanılmamış ise o suçun takibine ilişkin usul eski norm zamanında tamamlanmış demektir. Artık re’sen dava açılamaz. Aksi takdirde, yeni norm geçmişe uygulanmış olur. Bu durum, muhakeme hukukunda geçerli olan derhâl uygulama ilkesine ters düşer. An­cak şikâyet süresi dolmamışsa suçun takibine ilişkin usul henüz tamamlanmadığından, derhâl uygulanma ilkesi uyarınca savcılık re’sen soruşturma işlemlerine başlar. Derhâl Uygulanma İlkesinin Sonuçları Derhâl uygulanma ilkesinin sonuçları şunlardır: Muhakeme işlemleri, daima o işlemin yapılacağı anda yürürlükte olan yasaya göre yapılmalıdır. Suçun işlendiği tarihin muhakeme yasalarının uygulanması bakı­mından bir önemi yoktur. Yeni muhakeme kuralının uygulanmasında o kuralın sanığın lehinde veya aleyhin­de olması herhangi bir rol oynamaz. Ceza muhakemesine ilişkin yasa sanığın aley­hinde olsa da hemen uygulanmaya başlanır. Çünkü bu alandaki her yeni yasanın, bir öncekine oranla daha iyi ve amaca daha uygun olduğu kabul edilir. Yürürlükteki yasaya uygun olarak bir kez yapılmış olan işlemler, sonradan yasa değişse de geçersiz olmaz. Örneğin, üst sınırı en az beş yıl hapis cezasını gerektiren suçlardan dolayı yapılan soruşturma ve kovuşturmada müdafi mecburiyeti getiril­miş olması (CMK m.150), CMK’nın yürürlüğe girme tarihinden önce müdafisiz yapılan işlemlerin geçersiz olması ve tekrarlanması sonucunu doğurmamıştır. Eski yasaya göre henüz yapılmamış işlemler, artık yeni yasaya göre yapılır. Örne­ğin, üst sınırı en az beş yıl hapis cezasını gerektiren suçlardan dolayı yargılananlara yeni yasanın yürürlüğe girdiği tarihten sonra yapılacak işlemler için zorunlu mü­dafi tayin edilmiş ancak daha önce yapılmış olan işlemler tekrarlanmamıştır. Derhâl Uygulanma İlkesinin İstisnası Derhâl uygulanma kuralı haksızlıklara yol açacaksa en doğrusu geçiş dönemi için yasayla istisnai hükümler kabul etmektir. Örneğin, yeni kanun bir süreyi kısaltıyorsa daha vakti olduğu düşüncesiyle henüz işlemi yapmamış olan kişinin elinden bu hakkını almak hak­sızlık olacağından, yasaya hüküm konulmalıdır. Öğretide, derhâl uygulamanın haksızlık­lara yol açtığı hâllerde hukukun temel ilkelerinden olan kazanılmış haklara saygı ve eşitlik ilkeleri göz önünde tutularak, bu haksızlığın giderilmesi önerilmektedir.

Ceza Muhakemesi Kurallarının Yer Yönünden Uygulanması

Ceza Muhakemesi Kurallarının Yer Yönünden Uygulanması Ceza muhakemesi yasalarının yer yönünden uygulanması, bu yasaların nerede uygula­nıp nerede uygulanamayacağının belirlenmesi demektir. Ceza muhakemesi yasalarının yer yönünden uygulanmasında benimsenen ilke, ülkesellik (mülkilik) ilkesidir. Buna göre, Türk mahkemelerinin bir suçu yargılama konusunda millî yargı yetkisinin bulunduğu hâllerde (TCK m.8,10,11,12,13), yargılama Türk Muhakeme Yasası’na göre yapılır. Başka bir anlatımla Türkiye’de yapılacak muhakeme işlemleri, Türk Ceza Muhakemesi Kanunu hükümlerine göre yürütülür. Ancak belirtelim ki bazı durumlarda Türkiye’de yürütülen muhakeme kapsamında başka ülkelerde de muhakeme işlemi yapılması gerekebilir. Ör­neğin, Ceza İşlerinde Karşılıklı Adli Yardım Avrupa Sözleşmesi’nin 3. maddesine göre, bir ceza davasının yürütülmesine ilişkin olarak başka ülkeden yardım istenirse yardım eden ülke o işlemleri kendi yasalarına göre yürütür. Böyle bir durumda, yurt dışında yapılan muhakeme işlemleri, bizim yasalarımıza göre yapılmadığı hâlde geçerli sayılır. Ayrıca, ülkesellik ilkesi muhakeme sonucunda verilen hükmün sadece o ülkede geçerli olmasını gerektirdiği hâlde günümüzde muhakeme sonucunda verilen hükümlerin başka ülkelerde de geçerli olması için önlem alınmaktadır. Örneğin, aynı konuda aynı kişi için evvelce verilmiş bir hüküm veya açılmış bir dava varsa tekrar yargılama yapılamaması, yani non bis in idem ilkesi, uluslararası sözleşmelerde yerini almıştır. Türkiye’nin imzala­dığı Ceza Yargılarının Milletlerarası Değeri Konusunda Avrupa Sözleşmesi, sözü edilen durumlarda tekrar yargılama yasağını açıkça öngörmektedir (m.53/1). Usulüne uygun olarak onaylandığı için bu sözleşme, iç hukukta “yasa hükmünde”dir (Ay m.90/5). Ceza Muhakemesi Kurallarının Kişi Yönünden Uygulanması Ceza muhakemesi yasaları, yürürlükte bulundukları sürece bir suçun soruşturma ve ko­vuşturması ile ilgili olan tüm kişilere (şüpheli/sanık, tanık, bilirkişi, mağdur) uygulanır. Bu kişilerin vatandaş veya yabancı olmasının bir önemi bulunmaz. Ancak yaptıkları görev nedeniyle bazı kişiler açısından istisnalar söz konusu olabilir. Bu kişiler, Türk hukukunda cumhurbaşkanı, milletvekilleri, diplomasi ajanları ve uluslararası sözleşmelerle belirlenen görevli kişilerdir. Bu kişiler hakkında, örneğin milletvekili sorumsuzluğunda olduğu gibi ceza muhakemesi ya hiç başlamaz veya milletvekili dokunulmazlığında olduğu gibi bazı sınırlamalarla yürütülür.

İşlemlerde Sürelerin Geçirilmemiş Sayılması (Eski Hâle Getirme)

İşlemlerde Sürelerin Geçirilmemiş Sayılması (Eski Hâle Getirme) Ceza muhakemesi işlemleri için kabul edilmiş olan hak düşürücü sürelerin kusursuz ola­rak kaçırılması hâlinde kişilerin hak kaybını önlemek için eski hâle getirme kurumu ön­görülmüştür. Kusuru olmaksızın bir süreyi geçirmiş olan kişi, eski hâle getirme isteminde bulunabilir (CMK m.40). Sanık, yokluğunda aleyhine verilen hükümlere karşı eski hâle getirme isteminde bulunabilir (CMK m.274,292). Kanun yoluna başvuru hakkı kendisine bildirilmemesi hâlinde kişi kusursuz sayılır. Süreye uymamanın kusursuz sayılabilmesi için mücbir neden, beklenilmeyen veya beklense bile sakınılması mümkün olmayan bir hâl nedeniyle ya da yasa koyucunun belirttiği üzere kanun yoluna başvuru hakkının belir­tilmemiş olması nedeniyle kaçırılması gerekir. Eski hâle getirme talebi de süreyle kısıtlanmıştır. Eski hâle getirme dilekçesi, engelin kalkmasından itibaren yedi gün içinde, süreye uyulduğunda usule ilişkin işlemleri yapa­cak olan mahkemeye verilir. Kanun yoluna başvuru hakkının bildirilmediği hâllerde ka­nımızca kişi kanun yoluna başvuru hakkını bir şekilde öğrendikten sonra yedi gün içinde eski hâle getirme talep edebilir. Ancak uygulamada hakkın öğrenildiğini ispat etmek son derece zor olacağından bu hâlde eski hâle getirme süresizmiş gibi bir sonuç doğacaktır. Dilekçe sahibi, sürenin geçmesinde kusuru olmadığına ilişkin olguları, varsa belgelerini de ekleyerek açıklar. Dilekçe verildiği anda usule ilişkin yapılamayan işlemler de yerine getirilir (CMK m.41). Örneğin temyiz süresi kaçırılmışsa eski hâle getirme dilekçesi, tem­yiz dilekçesi ve sürenin kusursuz kaçırıldığını gösteren delillerle birlikte temyiz talebinin iletileceği yani hükmü temyiz edilen mahkemeye verilir. Eski hâle getirme dilekçesi, kararın yerine getirilmesini durdurmaz ancak mahkeme yerine getirmeyi erteleyebilir (CMK m.42/3). Eski hâle getirme isteminin kabulüne ilişkin karar kesindir; reddine ilişkin karara karşı itiraz yoluna gidilebilir (CMK m.42/2). Duruşmanın kaçırılması hâlinde duruşmada yapılan işlem ve kararlar hakkında da eski hâle getirme isteminde bulunulabilir. Duruşma, sanık hazır bulunmaksızın yapılırsa mahkemenin karar ve işlemlerinin kendisine tebliği tarihinden itibaren bir hafta içinde, sürenin geçmesinden doğan sonuçları gidermek için sanık, kanuni nedenlere dayanarak, mahkemenin o karar ve işlemleri hakkında eski hâle getirme isteminde bulunabilir. An­cak sanık kendi istemi üzerine duruşmadan bağışık tutulmuş veya müdafii aracılığıyla temsil edilmek yetkisini kullanmış olursa artık eski hâle getirme isteminde bulunamaz (CMK m.298).